Sovet dönəmində həm Gürcüstan, həm də Azərbaycanda milli kimliyin qorunması uğrunda mübarizə aparan dissidentlər olub. Amma gürcü dissidenlər bizimkilərdən həm sayca, həm də keyfiyyətcə üstün olublar.

Fəaliyyətlərini də mütəşəkkil qaydada, o cümlədən Rusiya və Baltikyanı ölkələrin dissident qrupları ilə əlaqəli şəkildə qurublar. Gürcü dissidentlərinin fəaliyyətində diqqət çəkən digər cəhətlər də var.

Məsələn, həm 1975-ci ildə yaranmış Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlqı Müqaviləsinin (indiki ATƏT) Helsinki yekun aktı prinsiplərinə istinad ediblər, həm də mübarizənin etnik millətçilik zəminində görünməməsinə çalışıblar.

Nəhayət, gürcü dissidentlərinin Sovet dönəmi üçün inanılmaz sayılacaq məşhur etirazından bəhs etmək isərdim. Bəlkə bu yolla aramızdakı fərqi daha bariz şəkildə görə bilərik.

1977-ci ildə SSRİ-nin yeni konstitusiyası qəbul edilərkən ittifaq respublikalarının da yeni konstitusiya qəbul etməsi gündəmə gəlir. Amma 1936-cı il konstitusiyasından fərqli olaraq, 3 Qafqaz respublikasının konstitusiya layihəsində rəsmi dil olaraq Azərbaycan, erməni və gürcü dilləri deyil, rus dili göstərilir.

Bu dəyişikliklə bağlı Heydər Əliyevin rəhbərlik etdiyi Sovet Azərbaycanında səssizlik hökm sürürdusə, Ermənistanda partiya daxili müzakirələrdə narazılıq dilə gətirilmiş, fəqət Gürcüstanda bu yeniliyə qarşı ciddi müqavimət başlamışdı.

1978-ci ilin yanvar-mart aylarında gürcü yazarlar, alimlər, bəstəkarlar və sənətçilər qızğın şəkildə gürcü dili məsələsini kuluarlarda müzakirə edirdilər.

Etirazların kulminasiya zirvəsi 14 apreldə Tiflis Dövlət Universiteti qarşısına toplaşan ziyalı, müəllim və tələbənin şəhərin küçələrindən keçərək, Mərkəzi Komitənin binasına yürüş etmək cəhdi olur.

Milis və ordu hissələri dövlət binalarına gedən yolları bağlayıb, 20 minə yaxın etirazçının qarşısını alsa da, 3-4 min nəfərlik kütlə hökumət binasının qarşısına toplaşır. Nümayişçilər qarşısına çıxan Eduard Şevardnadzeni əhali fitə basır və danışmağa qoymur.

Kreml ilə müzakirələrdən sonra  Şevardnadze həm etirazçılarla həmrəy olduğunu, həm də Tiflisə əlavə qoşun yeridiləcəyini bildirirək, əhalini sakitləşdirə bilir. Günün sonunda konstitusiyaya dəyişikliklə bağlı yeni müddəanın layihədən çıxarıldığı elan edilir. Gürcü dili konstitusiya layihəsində saxlanılır. Bununla da gürcülərin 14 aprel etirazı təkcə Gürcüstanın deyil, digər iki Cənub Qafqaz respublikasının taleyində rol oynayır.

Ardınca Azərbaycan SSR və Ermənistan SSR-in konstitusiyalarında titul dillə bağlı köhnə müddəalar saxlanılır. Amma bir həftə sonra Tiflis və digər şəhərlərdə əhalini etirazlara səsləyən vərəqələrin müəllifləri, etirazın fəalları və liderləri, o cümlədən Zviad Qamsaxurdiya və Merab Kostava həbs edilirlər.

[caption id="attachment_79407" align="aligncenter" width="1200"] Qamsaxurdiya və Kostava (solda)[/caption]

Tiflis etirazlarının maraqlı tərəfi budur ki, tələbələr öz liderlərinin həbsinə etiraz edərək, onların hüquqlarının müdafiəsi və azadlığı uğrunda mübarizəni davam etdirirlər. Çox keçmir ki,  Gürcüstanda Amnesty İnternational, Helsinki İnsan hüquqları qrupu və Moskva Helsinki Komitəsi ilə əməkdaşlıq edən birliklər yaranır. Bu olaylara görə həbs edilən Qamsaxurdiya 2 il sonra, Kostava isə 9 il sonra azadlığa çıxır.

İndi sual oluna bilər ki, o zaman Azərbaycanda məşhur ziyalılardan kimlər məlum konstitusion müddəa ilə bağlı birinci katib Heydər Əliyevə və ya Kremlə müraciət edib?  Əfsus ki, əlimizdə bu barədə yazılı bir sənəd yoxdur.

1977-ci ildə ən populyar dissidentimiz Əbülfəz Elçibəy idi ki, o da bir  il öncə həbsdən çıxmış, universitetdə müəllimlikdən uzaqlaşdırılmış və ictimai həyatdan təcrid edilmişdi. Digər adlı-sanlı ziyalı “dissidentlərin” cərgəsində sakitlik idi.

Bu olayları təhlil edərkən, diqqətimi çəkən iki nüans var. Birincisi, 1978-ci ildə dissident liderlərin arxasınca küçəyə çıxan tələbələr 10 il sonra Gürcüstanda başlayan milli müstəqillik hərəkatının özəyinə çevrildilər. Bəziləri müstəqillik dönəmində deputat, ictimai xadim və siyasi lider oldu.

Qısası nəsillərarası siyasi təşkilatlanma ənənəsi itmədi və gələcəkdə siyasi müxalifətçilik üçün mədəni miras yarandı. Gürcüstan kimi kiçik ölkə üçün bu əhəmiyyətli məsələ idi.

İkincisi, Gürcüstanda 70-ci illərdə başlayan dissident hərəkatı daha da təkmilləşərək, sovet dövrünə xas şəxsiyyətə pərəstiş, yaltaqlıq, məmur özbaşınalığına qarşı xalqın kulturaloji təfəkkürünün formalaşmasına rəvac verdi.

Nəticədə gürcülər müstəqil olduqdan sonra nə milli qurtuluş günü uydurdular, nə ümummilli lider, nə də düşük inkişaf nağılları yaratdılar, nə də hər əli qələm, ağzı söz tutanı ziyalı adlandırdılar.

[caption id="attachment_30630" align="aligncenter" width="1000"] Anar Məmmədli[/caption]

Gürcüstanla bağlı çəkdiyim nümunə ölkəmizdə Sovet dövründə yaşamış bəzi şəxsləri yeri gəldi-gəlmədi “milli ziyalı”, “dissident” və “millətin vicdanı” adlandırılmasının nə qədər uğursuz olduğunu göstərmək üçün yetərlidi.

Biz hər bir şəxsiyyətə onun konkret tarixi dönəmdə tutduğu mövqeyə əsasən qiymət verməyi öyrənməliyik. Bəzən məsələ mövqenin yanlış olub-olmasında deyil, ümumiyyətlə mövqenin olub-olmamasındadır.

Ola bilsin ki, bu cür müzakirələrdən yorulmuş orta və yaşlı nəsil, “olan ziyalımız elə budur” deyib, belə müqayisəni lüzümsuz hesab edəcək. Amma bu nəsilin azad və ədalətli, insan ləyaqətinə söykənmiş cəmiyyət ideylarından yoxsulluğunu nəzərə alaraq, bu dəyərləri arzulayan insanlarımız düşünməyə borcludu.

Bizdən öncəki nəsilin bəzən milli natamamlıq kompleksi, bəzən də siyasi fürsətçilliyi müstəqillik dönəmində çoxsaylı siyasi əsatirlər uydurmağa yönəldi. Nəticədə saxta qəhrəmanlar yaranaraq, ən yeni siyasi tariximiz məzmunsuz və miskin şəxsiyyətlərlə dolduruldu, abırlı insanların tarixin saxtalaşdırılmasına etirazı konformist millətçilik yarışında eşidilməz oldu.

Məsələn, Məmməd Əmin Rəsulzadə barədə qalaq-qalaq kitablar və məqalələr yazdılar, amma onun azad seçki, sosial ədalət və qanunların aililiyi ilə bağlı fikirlərini görməzdən gəldilər. Xalq Cumhuriyyətinin qurucularını şövqlə “qurucu babalarımız” adlandırdılar, amma ölkədə korrupsioner sülalə hakimiyyətinin formalaşmasına susqun qaldılar.

Bu yarımçıq ziyalılar ziddiyətli həyat tərzlərinə rəğmən həyasızcasına bizdən onlar barədə “milli vicdan” və “milli qürur” örnəyi kimi bəhs etməyi gözləyilər. Əslində onlar sovet dövründə ələbaxımlığa öyrəşmiş ştatlı ziyalı nəslinin təmsilçisi kimi 1993-cü ildən etibarən post-sovet ziyalısına çevrilməyi sevə-sevə qəbul etdilər.

Keçmiş sovet dissidenti İosif Brodski SSRİ dağıldıqdan sonra belələrinin 70-ci illərdəki davranışları barədə dediyi kimi “onları yaltaq olmağa məcbur etmirdilər, bu yolu könüllü seçirdilər”.

[caption id="attachment_79409" align="aligncenter" width="1300"] İosif Brodski[/caption]

Son olaraq, unutmamalıyıq ki, bütün bu şişirdilmiş ziyalı tipləri ilə müqayisədə ömrünün son 26 ilini dissident kimi yaşamış bir mirasımız var. Məhz bu nəsilin qoyduğu siyasi irs gələcək nəsili tarixə qarşı daha tələbkar və dürüst davranmağa vadar edəcək.

Səsləri mövcud ictimai məkanda ucadan eşidilməsə də, onların sayəsində ölkədə müxalifətçilik mədəniyyəti ictimai şüurda yaşadı.

Şübhəsiz ki, ölkəmiz məhz hər gün qarşılaşdığımız ictimai əclaflıqlara qarşı müxalif duruşunu əsirgəməyən insanlarımızın ehkamçılıq, saxtakarlıq və yaltaqlıq kimi naqis ictimai ənənələr üzərində qələbəsi ilə dəyişəcək.

Anar Məmmədli